Նախ սկսենք նրանից , որ Սահմանադրություն» բառը գոյություն է ունեցել դեռևս Հին Հռոմում, որտեղ սահմանադրությունը հանրային իրավական ակտերի օրինակարգավորումն էր։ Առաջին սահմանադրություններն են եղել Ամերիկա վերաբնակված անգլիացիների քաղաքական ակտերը, ինչպես նաև Մեծ Բրիտանիայի սահմանադրական ակտերը ։
Առաջին անգամ սահմանադրական դատարան ստեղծվել է Ավստրիայում (Ավստրիայի սահմանադրական դատարան )1920թվականին։ Նրա կոնցեպցիան մշակել է ավստրիացի իրավաբան Հանս Կելզեն։
Սահմանադրական դատարանը պետական իշխանության դատական ճյուղին պատկանող սահմանադրական վերահսկողության մարմին է , որի իրավասության ներքո է գտնվում սահմանադրությանը իրավական նորմերի համապատասխանության գնահատումը։ Սահմանադրական դատարանը իրավունք ունի ուժը կորցրած ճանաչել օրենքը կամ նորմատիվ իրավական ակտը, եթե այն ճանաչվի հակասահմանադրական։
Հայաստանի Սահմանադրական դատարանը հիմնադրվել է 1996 թվականին` նորանկախ պետության առաջին Սահմանադրության հիման վրա, որի շրջանակներում 1995թ. նոյեմբերի 20-ին ընդունվեց նաև «Սահմանադրական դատարանի մասին» առաջին օրենքը և դրանով հիմք դրվեց Սահմանադրական դատարանի ստեղծման և գործունեության ընթացքում առաջացող հարաբերությունների օրենսդրական կանոնակարգմանը: Հետագայում ևս Սահմանադրական դատարանի իրավական կարգավիճակի բարեփոխմանն ու գործունեության բարելավմանն ուղղված շարունակական քայլեր են ձեռնարկվել: Սահմանադրական դատարանի իրավական կարգավիճակը փոփոխությունների ենթարկվեց 1997թ. դեկտեմբերի 9-ին ընդունված «Սահմանադրական դատարանի մասին» նոր օրենքով:
Սահմանադրական դատարանի դատավորին ներկայացվող պահանջները:
Գործող օրենքով սահմանվում է, որ Սահմանադրական դատարանի անդամ կարող է լինել 35 տարին լրացած, Հայաստանի Հանրապետության ընտրական իրավունք ունեցող այն քաղաքացին, որը չունի այլ պետության քաղաքացիություն, ունի բարձրագույն իրավաբանական կրթություն կամ սահմանադրական իրավունքի ոլորտում գիտական աստիճան, ինչպես նաեւ իրավունքի ասպարեզում առնվազն տասը տարվա աշխատանքային ստաժ եւ տիրապետում է հայերենին։ Միաժամանակ, սահմանվում է, որ Սահմանադրական դատարանի անդամ նշանակելիս Ազգային ժողովը և Հանրապետության Նախագահը պետք է հաշվի առնեն նաև սահմանադրական դատարանի անդամի թեկնածուի բարոյական հատկանիշները:
Սահմանադրական դատարանի դատավորի անձեռնմխելիությունը:
2005թ. Սահմանադրությունը դատավորների համար ապահովում էր բացարձակ անձեռնմխելիությունսահմանելով, որ սահմանադրական դատարանի անդամը չի կարող կալանավորվել, ներգրավվել որպես մեղադրյալ, ինչպես նաև նրա նկատմամբ չի կարող դատական կարգով վարչական պատասխանատվության ենթարկելու հարց հարուցվել առանց Սահմանադրական դատարանի համաձայնության: Սահմանադրական դատարանի անդամը չէր կարող ձերբակալվել, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ ձերբակալումն իրականացվում էր հանցագործության կատարման պահին կամ անմիջապես դրանից հետո։Սակայն 2015թ. Սահմանադրությունը փոփոխության ենթարկեց դատավորների անձեռնմխելիության երաշխիքները` դրանք սահմանափակելով միայն գործառութային անձեռնմխելիությամբ։
Սահմանադրական դատարանն իրականացնում է իր գործառույթները բացառապես ստացված դիմումների հիման վրա։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 168 և 169-րդ հոդվածներն ու «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքը մանրամասնորեն սահմանում են Բարձր դատարանի լիազորությունների ամբողջական շրջանակը, դատարան դիմելու իրավասու սուբյեկտների ցանկը, ընթացակարգերը և այն ժամկետները, որոնց շրջանակներում համապատասխան դիմումները կարող են ներկայացվել Սահմանադրական դատարան։
ՕՐՀՆԵՐԳ
Սահմանադրական դատարանի օրհներգը և դրա գործիքավորման դասական սիմֆոնիկ կազմը ստեղծվել են 2006 թվականին Սահմանադրական դատարանի անդամ Ռաֆայել Պապայանի կողմից:
Հիմնի առանձնահատկությունն այն է, որ այն գործիքային ստեղծագործություն է՝ առանց տեքստի, չի կրկնում երաժշտական թեման տուն առ տուն և հնչում է մեղեդային գործիքային երանգավորմամբ:
Սահմանադրական դատարանի հիմնն ընդունվել է 2006 թվականին՝ Սահմանադրական դատարանի հիմնադրման 10-ամյակի առթիվ:
Սահմանադրական դատարանի առաքելությունը սահմանադրական արդարադատության իրականացումն է։ Այն կազմված է 9 անդամից, որոնցից 5ին ընտրում է ԱԺ-ն, իսկ 4ին ՀՀ-ի նախագահը/վարչապետը։
Սահմանադրական դատարանը պետական մարմինների համակարգում հատուկ տեղ է զբաղեցնում՝ապահովելով Սահմանադրության գերակայությունը, մարդու սահմանադրական իրավունքների պաշտպանությունը։ Այսպիսով, Սահմանադրական դատարանի հիմնական լիազորությունը սահմանադրական վերահսկողությունն է։ Նա է որոշում օրենքների, ԱԺ-ի որոշումների, հանրապետության ղեկավարի հրամանագրերի, կառավարության, տեղական ինքնակառավարման մարմինների որոշումների սահմանադրականության համապատասխանելու հարցը։
Սահմանադրական դատարան կարող են դիմել.
- պետության ղեկավարը;
- ԱԺ-ն;
- տեղական ինքնակառավարման մարմինները;
- դատարանները;
- գլխավոր դատախազը։
Սահմանադրական դատարանը կարևոր դեր ունի նաև մարդու իրավունքների պաշտպանության գործում։ Եթե տեղի է ունեցել մարդու սահմանադրական որևէ իրավունքի կամ ազատության խախտում, և օգտագործելով դատական պաշտպանության բոլոր միջոցները՝ մարդը չի կարողացել վերականգնել խախտված իրավունքը, ապա նա կարող է դիմել Սահմանադրական դատարան։
Որոշակի դեպքերում համապատասխան դիմումի առկայությամբ Սահմանադրական դատարանը տալիս է եզրակացություններ.
- հանրապետության նախագահին պաշտոնանկ անելու հիմքերի առկայության մասին՝ ԱԺ դիմումով;
- հանրապետության նախագահի՝ իր լիազորությունների կատարման անհնարինության մասին՝կառավարության դիմումով;
- համայնքի ղեկավարին պաշտոնանկ անելու հիմքերի մասին՝ կառավարության դիմումով;
- Սահմանադրական դատարանի անդամի լիազորությունները դադարեցնելու, նրան կալանավորելու, որպես մեղադրյալ ներգրավելու, ինչպես նաև նրա նկատմամբ դատական կարգով վարչական պատասխանատվության ենթարկելու հարց հարուցելու վերաբերյալ։ Այս հարցով դատարան կարող են դիմել հանրապետության նախագահը, ԱԺ-ն։
Եթե Սահմանադրական դատարանի եզրակացությւոնը բացասական է, ապա հարցը դուրս է գալիս իրավասու մարմնի քննությունից։
Սահմանադրական դատարանը որոշում է կայացնում կուսակցության գործունեությունը կասեցնելու կամ արգելելու մասին։ Իրավասու հիմունքների հաաձայն ԱԺ-ն կարող է դիմում ներկայացնել Սահմանադրական դատարանին և, եթե հիմունքները իրոք իրավական խնդիր են առաջացնում, ապա Նա կարող է կուսակցության գործունեությունը կասեցնել կամ արգելել։
Մարիա Հակոբյան 